Trong nỗ lực toàn cầu nhằm ứng phó với biến đổi khí hậu, thị trường carbon nổi lên như một công cụ kinh tế quan trọng, được thiết kế để giảm phát thải khí nhà kính (KNK) một cách hiệu quả về mặt chi phí. Đây là một cơ chế phức tạp nhưng đầy tiềm năng, ngày càng thu hút sự quan tâm của các chính phủ, doanh nghiệp và công chúng. Việc hiểu rõ bản chất và cách thức vận hành của thị trường này là điều cần thiết để nắm bắt các cơ hội và thách thức trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế carbon thấp.
Thị trường carbon là gì?
Vậy, thị trường carbon là gì? Về cơ bản, thị trường carbon là một hệ thống giao dịch nơi các “quyền phát thải” hoặc “kết quả giảm phát thải” khí nhà kính được mua bán. Mục tiêu cốt lõi của nó là đặt ra một cái giá cho việc phát thải carbon (và các KNK khác quy đổi tương đương), từ đó tạo động lực kinh tế để các tổ chức, doanh nghiệp giảm lượng khí thải của mình. Thay vì áp đặt các mệnh lệnh hành chính cứng nhắc yêu cầu mọi đối tượng phải cắt giảm một lượng phát thải như nhau, thị trường này cho phép sự linh hoạt.
Những đơn vị có thể giảm phát thải với chi phí thấp có thể thực hiện nhiều hơn mức yêu cầu và bán “quyền phát thải” dư thừa hoặc “tín chỉ carbon” thu được cho những đơn vị gặp khó khăn hơn hoặc có chi phí giảm phát thải cao hơn. Quá trình trao đổi này giúp tổng lượng phát thải chung của toàn hệ thống giảm xuống theo mục tiêu đã định với chi phí xã hội thấp nhất có thể. Tài sản giao dịch trên thị trường này không phải là hàng hóa hữu hình mà là các đơn vị carbon, có thể là hạn ngạch phát thải hoặc tín chỉ carbon được chứng nhận.
Phân loại các loại hình thị trường carbon
Hiện nay, có hai loại hình thị trường carbon chính đang tồn tại song song và đôi khi có sự liên kết với nhau.
- Thứ nhất là thị trường carbon bắt buộc, hay còn gọi là thị trường carbon chính thống. Thị trường này được thiết lập và vận hành dựa trên các quy định pháp lý của quốc gia hoặc khu vực, nhằm mục tiêu đáp ứng các cam kết giảm phát thải bắt buộc theo luật định hoặc các thỏa thuận quốc tế (như Thỏa thuận Paris về biến đổi khí hậu). Mô hình phổ biến nhất của thị trường bắt buộc là Hệ thống Giao dịch Khí thải (Emissions Trading System – ETS), hoạt động theo cơ chế “Giới hạn và Giao dịch” (Cap-and-Trade). Theo đó, cơ quan quản lý nhà nước sẽ đặt ra một mức trần (cap) tổng lượng phát thải cho các ngành hoặc các cơ sở lớn trong một khoảng thời gian nhất định. Sau đó, nhà nước phân bổ (miễn phí hoặc qua đấu giá) các hạn ngạch phát thải (emission allowances) tương ứng với mức trần đó cho các đối tượng tham gia. Các doanh nghiệp phải đảm bảo lượng phát thải thực tế không vượt quá số hạn ngạch được cấp. Nếu thiếu, họ phải mua thêm hạn ngạch từ các doanh nghiệp khác có thặng dư trên thị trường carbon. EU ETS là ví dụ điển hình và lớn nhất thế giới về loại hình thị trường này.
- Thứ hai là thị trường carbon tự nguyện. Thị trường này hoạt động dựa trên nhu cầu và cam kết tự nguyện của các tổ chức, doanh nghiệp, thậm chí cá nhân muốn bù đắp (offset) lượng phát thải KNK mà họ không thể hoặc chưa thể cắt giảm trực tiếp. Thay vì giao dịch hạn ngạch do nhà nước cấp, thị trường tự nguyện mua bán các tín chỉ carbon (carbon credits). Các tín chỉ này được tạo ra từ các dự án giảm phát thải hoặc hấp thụ KNK đã được thẩm định và xác minh độc lập theo các tiêu chuẩn quốc tế hoặc quốc gia (ví dụ: dự án trồng rừng, dự án năng lượng tái tạo, dự án sử dụng năng lượng hiệu quả, dự án xử lý chất thải…). Mỗi tín chỉ thường đại diện cho một tấn CO2 tương đương đã được giảm thiểu hoặc loại bỏ khỏi khí quyển. Các công ty có thể mua tín chỉ này để tuyên bố về tính trung hòa carbon hoặc đóng góp vào các mục tiêu phát triển bền vững của mình.
Tiềm năng và sự phát triển của thị trường carbon ở Việt Nam
Việt Nam, với cam kết mạnh mẽ đạt mức phát thải ròng bằng không (Net Zero) vào năm 2050 tại COP26, đang đứng trước yêu cầu cấp thiết phải xây dựng và vận hành hiệu quả các công cụ quản lý phát thải, trong đó thị trường carbon được xem là một giải pháp chiến lược. Sự phát triển của thị trường carbon ở Việt Nam đang nhận được sự quan tâm lớn từ chính phủ và cộng đồng doanh nghiệp.
Bối cảnh và cơ sở pháp lý cho thị trường carbon Việt Nam
Cam kết Net Zero 2050 đã tạo động lực chính trị mạnh mẽ cho việc hình thành thị trường carbon ở Việt Nam. Để hiện thực hóa cam kết này, Chính phủ đã ban hành các văn bản pháp lý quan trọng làm nền tảng. Nổi bật là Nghị định 06/2022/NĐ-CP quy định chi tiết về giảm nhẹ phát thải KNK, bảo vệ tầng ozon và phát triển thị trường carbon. Nghị định này đã xác định rõ lộ trình, các nguyên tắc cơ bản và trách nhiệm của các bên liên quan. Tiếp đó, Quyết định số 01/2022/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ đã ban hành danh mục các lĩnh vực, cơ sở phát thải KNK phải thực hiện kiểm kê khí nhà kính, xác định rõ các đối tượng tiềm năng sẽ tham gia vào thị trường carbon trong tương lai. Gần đây nhất, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Đề án “Phát triển thị trường carbon tại Việt Nam”, đặt ra các mục tiêu, nhiệm vụ và giải pháp cụ thể để xây dựng và vận hành thị trường này một cách đồng bộ, hiệu quả.
Lộ trình xây dựng và vận hành thị trường carbon tại Việt Nam
Đề án phát triển thị trường carbon tại Việt Nam đã vạch ra một lộ trình rõ ràng gồm các giai đoạn chính. Giai đoạn từ nay đến hết năm 2027 được xác định là giai đoạn chuẩn bị. Trong giai đoạn này, trọng tâm là xây dựng các quy định quản lý, quy chuẩn kỹ thuật liên quan đến đo đạc, báo cáo, thẩm định (MRV) phát thải KNK; xây dựng hệ thống đăng ký quốc gia về tín chỉ carbon; thành lập và tổ chức vận hành thí điểm sàn giao dịch tín chỉ carbon và hạn ngạch phát thải KNK; đồng thời tăng cường năng lực cho các bên liên quan. Đặc biệt, giai đoạn từ năm 2025 đến hết năm 2027 sẽ triển khai thí điểm cơ chế trao đổi, bù trừ tín chỉ carbon và thí điểm việc phân bổ hạn ngạch phát thải KNK cho các cơ sở lớn thuộc các lĩnh vực có tiềm năng như sản xuất điện, thép, xi măng.
Giai đoạn từ năm 2028 trở đi là giai đoạn vận hành chính thức thị trường carbon ở Việt Nam. Sàn giao dịch tín chỉ carbon và hạn ngạch phát thải KNK sẽ đi vào hoạt động đầy đủ, kết nối và liên thông với các thị trường carbon khu vực và thế giới. Hệ thống ETS (Cap-and-Trade) sẽ được áp dụng cho các đối tượng theo quy định, với việc phân bổ hạn ngạch và cho phép giao dịch trên thị trường.
Các hoạt động hiện tại và cơ hội tham gia
Hiện tại, các hoạt động chuẩn bị cho thị trường carbon ở Việt Nam đang được tích cực triển khai. Các cơ sở thuộc danh mục Quyết định 01/2022/QĐ-TTg đang trong quá trình xây dựng và thực hiện kế hoạch kiểm kê KNK. Hệ thống MRV đang từng bước được hoàn thiện. Song song với việc chuẩn bị cho thị trường bắt buộc (ETS), thị trường carbon tự nguyện tại Việt Nam cũng đang cho thấy những tiềm năng đáng kể. Nhiều dự án giảm phát thải trong các lĩnh vực như lâm nghiệp (trồng rừng, REDD+), năng lượng tái tạo (điện gió, điện mặt trời), nông nghiệp bền vững, xử lý chất thải… đã và đang được phát triển để tạo ra tín chỉ carbon theo các tiêu chuẩn quốc tế và bán trên thị trường tự nguyện. Đây là cơ hội cho các doanh nghiệp, tổ chức đầu tư vào các giải pháp carbon thấp, vừa đóng góp vào mục tiêu giảm phát thải quốc gia, vừa tạo ra nguồn doanh thu mới từ việc bán tín chỉ carbon.
Vai trò và ý nghĩa của thị trường carbon
Sự hình thành và phát triển thị trường carbon mang lại nhiều ý nghĩa quan trọng đối với nỗ lực ứng phó biến đổi khí hậu và phát triển bền vững của một quốc gia.
Động lực cho giảm phát thải và đổi mới công nghệ
Bằng cách đặt ra một mức giá cho carbon, thị trường carbon tạo ra tín hiệu kinh tế rõ ràng, khuyến khích các doanh nghiệp chủ động tìm kiếm các giải pháp giảm phát thải hiệu quả hơn. Áp lực từ chi phí mua hạn ngạch hoặc cơ hội từ việc bán tín chỉ/hạn ngạch dư thừa sẽ thúc đẩy doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ sạch, quy trình sản xuất tiết kiệm năng lượng, sử dụng năng lượng tái tạo và đổi mới sáng tạo theo hướng carbon thấp. Điều này không chỉ giúp giảm phát thải KNK mà còn nâng cao năng lực cạnh tranh và hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp trong dài hạn.
Đóng góp vào mục tiêu khí hậu quốc gia và quốc tế
Thị trường carbon là một công cụ chính sách linh hoạt và hiệu quả để quốc gia đạt được các mục tiêu giảm phát thải đã cam kết trong Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) theo Thỏa thuận Paris, cũng như mục tiêu Net Zero dài hạn. Nó giúp huy động nguồn lực tài chính từ khu vực tư nhân cho các hoạt động giảm phát thải và hấp thụ carbon, đồng thời tạo cơ chế để đo lường, báo cáo và xác minh kết quả giảm phát thải một cách minh bạch. Việc liên kết thị trường carbon quốc gia với thị trường khu vực và quốc tế còn mở ra cơ hội hợp tác, chuyển giao công nghệ và thu hút đầu tư xanh từ nước ngoài.
Nguồn thông tin và nghiên cứu về thị trường carbon
Thị trường carbon là một lĩnh vực phức tạp, mang tính kỹ thuật cao và đang phát triển nhanh chóng trên thế giới cũng như tại Việt Nam. Để hiểu sâu và tham gia hiệu quả vào thị trường này, việc tiếp cận các nguồn thông tin đáng tin cậy và kết quả nghiên cứu cập nhật là vô cùng quan trọng. Các văn bản pháp quy của Chính phủ, các báo cáo kỹ thuật từ Bộ Tài nguyên và Môi trường và các bộ ngành liên quan, các công bố từ các tổ chức quốc tế (như Ngân hàng Thế giới, UNFCCC), các nghiên cứu từ các viện nghiên cứu, trường đại học và các bài phân tích chuyên sâu của các chuyên gia là những nguồn tài liệu tham khảo giá trị. Việc liên tục học hỏi, cập nhật kiến thức về các cơ chế, tiêu chuẩn, xu hướng giá và kinh nghiệm quốc tế sẽ giúp các bên liên quan đưa ra quyết định phù hợp trong bối cảnh thị trường carbon đang dần hình thành và phát triển tại Việt Nam.
