Khi biến đổi khí hậu trở thành mối lo toàn cầu, thị trường carbon ở Việt Nam nổi lên như một giải pháp tất yếu cho doanh nghiệp muốn phát triển bền vững. Không chỉ đơn thuần là xu hướng, đây còn là cơ hội vàng để các doanh nghiệp Việt bắt kịp chuẩn xanh quốc tế, tiết kiệm chi phí và khẳng định trách nhiệm với cộng đồng. Hãy cùng tìm hiểu để không bỏ lỡ bước chuyển quan trọng này!
Thị trường carbon là gì?
Thị trường carbon là một cơ chế trao đổi tín chỉ carbon – công cụ tài chính cho phép các doanh nghiệp bù đắp lượng khí thải CO₂ phát sinh trong quá trình sản xuất, kinh doanh. Về bản chất, thị trường này tạo ra một “sân chơi” nơi các công ty có phát thải thấp bán phần giảm phát thải dư thừa cho các tổ chức thải nhiều hơn mức cho phép.
Khung pháp lý liên quan đến mua bán tín chỉ carbon tự nguyện và bắt buộc đang được Nhà nước hoàn thiện để đồng bộ với cam kết phát thải ròng bằng “0”. Việc tham gia thị trường carbon không chỉ đáp ứng quy định pháp luật, mà còn là chiến lược nâng cao uy tín thương hiệu, tiếp cận dòng vốn xanh và phát triển bền vững. Đây chính là xu hướng tất yếu, thúc đẩy doanh nghiệp chuyển đổi mô hình kinh doanh theo hướng thân thiện môi trường.
Bức tranh toàn cảnh về thị trường tín chỉ carbon
Khái niệm thị trường tín chỉ carbon xuất phát từ các cơ chế quốc tế về biến đổi khí hậu, nổi bật là Nghị định thư Kyoto (1997) và Thỏa thuận Paris (2015). Theo đó, phát thải khí nhà kính được coi như một loại hàng hóa vô hình có thể mua bán, trao đổi. Mỗi tín chỉ carbon tương đương quyền phát thải một tấn CO₂ hoặc khí nhà kính quy đổi. Việc thương mại hóa quyền phát thải này mở ra thị trường carbon ở Việt Nam và toàn cầu – công cụ then chốt để kiểm soát lượng khí thải trong lộ trình trung hòa carbon.
Về bản chất, thị trường carbon hình thành từ cơ chế “trần và trao đổi” (Cap & Trade). Chính phủ hoặc các tổ chức quốc tế quy định mức trần phát thải khí nhà kính cho từng ngành, doanh nghiệp. Nếu phát thải vượt mức, doanh nghiệp buộc phải mua thêm tín chỉ từ các bên dư thừa để tránh bị xử phạt. Ngược lại, những doanh nghiệp giảm phát thải hiệu quả sẽ có dư tín chỉ để bán, tạo nguồn thu bổ sung và khuyến khích áp dụng công nghệ xanh.
Hiện nay, thế giới tồn tại hai mô hình chính:
- Thị trường carbon bắt buộc: Áp dụng theo các nghĩa vụ pháp lý về cắt giảm phát thải trong khuôn khổ Công ước khung Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu (UNFCCC). Các chương trình tiêu biểu gồm Cơ chế phát triển sạch (CDM), Cơ chế phát triển bền vững (SDM) hay Cơ chế đồng thực hiện (JI).
- Thị trường carbon tự nguyện: Các doanh nghiệp, tổ chức tham gia tự nguyện nhằm đạt mục tiêu ESG (môi trường – xã hội – quản trị), tăng uy tín thương hiệu và góp phần vào nỗ lực toàn cầu giảm phát thải.
Tại châu Âu, EU ETS (Hệ thống thương mại phát thải khí nhà kính Liên minh châu Âu) là điển hình tiên phong, vận hành từ 2005, chiếm hơn 75% khối lượng giao dịch carbon toàn cầu. Trung Quốc – quốc gia phát thải lớn nhất thế giới – đã chính thức khai trương sàn giao dịch carbon quy mô toàn quốc từ 2021, trở thành động lực mới cho thị trường tín chỉ carbon châu Á.
Đối với Việt Nam, mục tiêu phát triển thị trường carbon nội địa được Chính phủ cụ thể hóa tại Luật Bảo vệ môi trường 2020 và các kế hoạch như Đề án phát triển thị trường carbon giai đoạn 2021–2030. Hệ thống quản lý phát thải và cơ sở dữ liệu quốc gia đang được thiết lập. Thí điểm giao dịch tín chỉ carbon dự kiến bắt đầu từ 2025, tiến tới vận hành sàn giao dịch carbon chính thức vào 2028. Đây là bước chuyển quan trọng giúp doanh nghiệp Việt chủ động thích ứng với các tiêu chuẩn xanh của đối tác quốc tế, đặc biệt khi nhiều thị trường đã áp thuế carbon biên giới (CBAM) như EU.
Không chỉ dừng ở khía cạnh cắt giảm phát thải, thị trường tín chỉ carbon còn mang lại giá trị kinh tế bền vững. Nhiều doanh nghiệp nông nghiệp, năng lượng tái tạo, trồng rừng… đã bắt đầu khai thác lợi ích từ bán tín chỉ carbon. Giá tín chỉ trên thị trường quốc tế có thể dao động từ vài USD đến hơn 100 USD/tấn CO₂ tùy uy tín dự án và chứng nhận quốc tế, mở ra tiềm năng định giá carbon như một tài sản vô hình.
Toàn cảnh phát triển thị trường carbon ở Việt Nam
Nhằm đạt mục tiêu phát thải ròng bằng “0” (Net Zero) vào năm 2050, Việt Nam đang tăng tốc hoàn thiện hành lang pháp lý và cơ chế vận hành cho thị trường carbon. Theo quy định của Luật Bảo vệ môi trường 2020 và Nghị định 06/2022/NĐ-CP, tín chỉ carbon là loại chứng chỉ đại diện cho quyền phát thải một tấn CO2 hoặc khí nhà kính tương đương. Việc giao dịch tín chỉ carbon được xem như công cụ kinh tế hữu hiệu để khuyến khích các doanh nghiệp giảm phát thải và hướng tới các mô hình sản xuất sạch hơn.
Thực tế, thị trường carbon ở Việt Nam hiện đang bước vào giai đoạn chuẩn bị kỹ lưỡng. Giai đoạn từ nay đến hết 2027, Việt Nam tập trung xây dựng quy chế quản lý, quy trình giám sát lượng phát thải khí nhà kính, vận hành sàn giao dịch tín chỉ carbon thí điểm, từng bước thử nghiệm các mô hình trao đổi, bù trừ trong các lĩnh vực nhiều tiềm năng như năng lượng, công nghiệp nặng, giao thông, nông lâm nghiệp. Mốc quan trọng tiếp theo là năm 2028, khi sàn giao dịch tín chỉ carbon chính thức đi vào hoạt động, kết nối với các sàn khu vực và quốc tế, mở ra cơ hội thương mại carbon xuyên biên giới.
Theo số liệu từ Bộ Tài nguyên và Môi trường, danh mục các cơ sở phát thải khí nhà kính thuộc diện kiểm kê và quản lý bao gồm hơn 1.900 doanh nghiệp trong các ngành như sản xuất điện, thép, xi măng, hóa chất, phân bón… Những doanh nghiệp này sẽ là đối tượng chính tham gia thị trường tín chỉ carbon bắt buộc. Bên cạnh đó, các tổ chức tài chính, đơn vị tư vấn phát triển dự án giảm phát thải cũng sẽ đóng vai trò trung gian, cung cấp dịch vụ đo lường, báo cáo và xác minh (MRV) để đảm bảo tín chỉ carbon đạt chuẩn quốc tế.
Một điểm đáng chú ý là Việt Nam sở hữu nền tảng kinh nghiệm phát triển các dự án theo cơ chế phát triển sạch (CDM) từ giữa những năm 2000. Tính đến cuối năm 2022, đã có hơn 270 dự án CDM với gần 30 triệu tín chỉ carbon được phát hành, đóng góp đáng kể cho mục tiêu giảm phát thải quốc gia. Ngoài ra, các dự án giảm phát thải theo tiêu chuẩn tự nguyện (VCS, Gold Standard…) cũng đang mở rộng, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của các tập đoàn đa quốc gia và các thị trường xuất khẩu đòi hỏi chứng nhận “xanh”.
Việc hình thành sàn giao dịch tín chỉ carbon được kỳ vọng sẽ giúp Việt Nam tận dụng tốt hơn các hiệp định thương mại tự do như EVFTA, CPTPP; thu hút dòng vốn đầu tư từ các quỹ xanh, quỹ tín dụng carbon và các doanh nghiệp FDI ưu tiên phát triển bền vững. Song song đó, khả năng cạnh tranh hàng hóa “carbon thấp” cũng được cải thiện, giảm rủi ro khi các thị trường xuất khẩu lớn áp dụng cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM).
Tuy nhiên, quá trình vận hành thị trường tín chỉ carbon tại Việt Nam vẫn còn nhiều thách thức. Một số vấn đề cần được ưu tiên hoàn thiện bao gồm: ban hành bộ tiêu chuẩn định giá carbon minh bạch, đồng bộ hệ thống dữ liệu phát thải và tín chỉ carbon quốc gia, thiết lập hệ thống đăng ký và theo dõi điện tử để liên thông với các hệ thống quốc tế. Ngoài ra, các hướng dẫn kỹ thuật chi tiết về đo lường phát thải, xác minh tín chỉ và cơ chế trao đổi, bù trừ carbon xuyên biên giới cũng cần được cụ thể hóa để doanh nghiệp có cơ sở thực hiện.
Đặc biệt, nâng cao năng lực đội ngũ quản lý, tư vấn và kiểm toán carbon trong nước là yếu tố then chốt, giúp giảm phụ thuộc vào chuyên gia quốc tế. Song song, việc đẩy mạnh truyền thông, đào tạo để cộng đồng doanh nghiệp hiểu rõ lợi ích, nghĩa vụ và cách tham gia thị trường carbon sẽ quyết định sự phát triển bền vững của thị trường này.
Tham gia vào thị trường carbon ở Việt Nam chính là chìa khóa giúp doanh nghiệp bứt phá trong kỷ nguyên kinh tế xanh. Đừng ngần ngại cập nhật kiến thức và hành động ngay từ hôm nay để vững vàng trên hành trình phát triển bền vững và hội nhập toàn cầu!
