Trong bối cảnh biến đổi khí hậu đang là vấn đề sống còn, các quốc gia trên thế giới không thể tiếp tục phát triển bằng mọi giá mà bỏ qua dấu chân carbon mà họ để lại. Một trong những cơ chế kinh tế nổi bật nhằm kiểm soát lượng khí nhà kính thải ra là thị trường carbon. Tại trung tâm của thị trường này chính là “hạn ngạch phát thải khí nhà kính” – khái niệm tưởng chừng kỹ thuật nhưng lại mang trọng lượng chính trị, kinh tế và môi trường rất lớn.
Hạn ngạch phát thải khí nhà kính là gì?
Đây là khối lượng khí nhà kính, quy đổi về đơn vị CO₂ tương đương, mà một cơ sở, tổ chức hoặc doanh nghiệp được phép phát thải trong một khoảng thời gian xác định. Khối lượng này không được xác lập ngẫu nhiên mà được tính toán, cân nhắc kỹ lưỡng dựa trên các cam kết giảm phát thải, năng lực công nghệ, mục tiêu kinh tế cũng như sự phát triển của từng ngành, từng quốc gia.
Hạn ngạch phát thải không phải là một con số chết. Nó là một loại tài sản có thể mua bán, trao đổi, tích lũy, chuyển nhượng – đúng nghĩa một công cụ tài chính xanh. Trong thị trường carbon bắt buộc, các quốc gia thường vận hành thông qua hệ thống giao dịch khí thải (ETS). Mô hình chủ đạo là “giới hạn và giao dịch” (cap-and-trade), trong đó chính phủ thiết lập một trần phát thải chung (cap) rồi chia nhỏ thành hạn ngạch cho từng cơ sở. Nếu doanh nghiệp phát thải ít hơn hạn ngạch được cấp, họ có thể bán phần dư ra thị trường. Ngược lại, nếu muốn phát thải nhiều hơn, họ buộc phải mua thêm hạn ngạch từ nơi khác.
Ai có quyền cấp hạn ngạch phát thải?
Ở cấp quốc tế, việc phân bổ hạn ngạch luôn gắn liền với vai trò của nhà nước hoặc cơ quan có thẩm quyền môi trường. Ví dụ nổi bật nhất là Liên minh châu Âu với hệ thống EU ETS, nơi mà Ủy ban châu Âu phối hợp cùng chính phủ các nước thành viên đặt ra hạn ngạch toàn khối và sau đó phân bổ cho từng quốc gia. Các nước như Nhật Bản, Trung Quốc, Canada cũng có mô hình tương tự, chỉ khác về cơ cấu tổ chức và phạm vi ngành áp dụng.
Ở Trung Quốc, vai trò này do Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia (NDRC) phụ trách. Trong khi tại Nhật, Bộ Môi trường là đơn vị cầm trịch, nhất là với các chương trình ETS địa phương. Dù cơ chế điều phối có khác nhau, điểm chung là hạn ngạch không đến từ thị trường tự do mà phải được thiết lập, kiểm soát và phân phối có mục tiêu.
Quá trình xác lập và phân bổ hạn ngạch như thế nào?
Quá trình phân bổ hạn ngạch phát thải khí nhà kính là một chuỗi các bước từ hoạch định chiến lược cho đến kỹ thuật triển khai. Đầu tiên, chính phủ cần xác định trần phát thải – tức tổng lượng phát thải cho phép trong một giai đoạn. Con số này dựa trên ba yếu tố chính: chính sách khí hậu quốc gia, khả năng giảm phát thải bằng công nghệ, và hiệu quả kinh tế của việc giảm phát thải. Đây là bước đầu tiên nhưng mang tính định hình toàn bộ thị trường sau đó.
Sau khi có hạn mức phát thải quốc gia, bước tiếp theo là kiểm kê khí nhà kính – hoạt động thu thập số liệu phát thải của các ngành, các cơ sở để làm cơ sở phân bổ hạn ngạch công bằng, minh bạch và hợp lý. Dữ liệu từ kiểm kê này rất quan trọng vì nó xác định đầu vào cho bài toán chia hạn ngạch.
Việc phân bổ có thể được thực hiện theo hai hình thức: miễn phí hoặc thông qua đấu giá. Với các ngành sản xuất thiết yếu hoặc có nguy cơ “di dời carbon” (carbon leakage), chính phủ có thể cấp hạn ngạch miễn phí để bảo vệ năng lực cạnh tranh. Việc phân bổ miễn phí sẽ dựa trên mức phát thải lịch sử hoặc các chỉ số như sản lượng, hiệu suất năng lượng. Trong khi đó, hình thức đấu giá cho phép chính phủ thu ngân sách và khuyến khích doanh nghiệp tiết kiệm phát thải để tối ưu chi phí.
Thực trạng phân bổ hạn ngạch phát thải khí nhà kính tại Việt Nam
Việt Nam không nằm ngoài xu hướng phát triển thị trường carbon và kiểm soát phát thải bằng hạn ngạch. Theo Đề án phát triển thị trường carbon do Bộ Tài nguyên và Môi trường chủ trì, giai đoạn 2025-2028 là thời kỳ thử nghiệm đầu tiên với trọng tâm là các ngành phát thải lớn. Dự kiến sẽ có khoảng 100 cơ sở được phân bổ hạn ngạch miễn phí, chủ yếu thuộc các lĩnh vực như nhiệt điện, xi măng, sắt và thép.
Từ năm 2029, cơ chế đấu giá bắt đầu được áp dụng một phần, đồng thời mở rộng phạm vi áp dụng hạn ngạch ra toàn quốc. Các cơ sở phát thải phải tuân thủ theo danh mục kiểm kê khí nhà kính được Thủ tướng Chính phủ ban hành. Theo Quyết định 01/2022/QĐ-TTg, hiện có hơn 1.900 cơ sở thuộc diện kiểm kê, trải đều trên sáu lĩnh vực gồm năng lượng, giao thông, xây dựng, công nghiệp, nông nghiệp và chất thải.
Vai trò quản lý không chỉ nằm ở Bộ Tài nguyên và Môi trường mà được phân công cho các bộ chuyên ngành như Công Thương, Giao thông Vận tải, Xây dựng và Nông nghiệp. Đặc biệt, Bộ Công Thương hiện đang phụ trách tới 1.662 trong tổng số cơ sở – cho thấy trọng tâm thị trường carbon của Việt Nam vẫn nằm ở khu vực sản xuất năng lượng và công nghiệp nặng.
Triển vọng và thách thức của hạn ngạch phát thải khí nhà kính tại Việt Nam
Việc áp dụng hạn ngạch phát thải khí nhà kính không chỉ là nghĩa vụ quốc tế mà còn là cơ hội để doanh nghiệp Việt tiến gần hơn tới các tiêu chuẩn toàn cầu. Tuy nhiên, thách thức không nhỏ, từ việc thiếu dữ liệu chuẩn, năng lực kiểm kê hạn chế, đến tâm lý ngại thay đổi trong doanh nghiệp. Thị trường carbon không thể hoạt động hiệu quả nếu các bên tham gia thiếu thông tin, thiếu động lực, và thiếu cơ chế xử phạt.
Việc xây dựng hành lang pháp lý chặt chẽ, minh bạch là nền tảng để hệ thống hạn ngạch phát huy đúng vai trò. Đồng thời, cần nâng cao năng lực thực thi của các cơ quan quản lý và chủ thể phát thải để đảm bảo rằng mỗi tấn CO₂ đều được theo dõi, đo lường và định giá một cách rõ ràng.
Tìm hiểu thêm và chuẩn bị hành động
Thị trường carbon không còn là câu chuyện của tương lai, mà là thực tế đang diễn ra và sẽ ảnh hưởng sâu sắc đến chiến lược phát triển của mọi doanh nghiệp tại Việt Nam. Việc nắm bắt quy trình cấp hạn ngạch phát thải khí nhà kính, hiểu cách thị trường vận hành và chủ động lên kế hoạch giảm phát thải không chỉ giúp doanh nghiệp tuân thủ pháp luật, mà còn mở ra cơ hội tối ưu chi phí, tiếp cận vốn xanh và nâng cao uy tín trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
👉 Nếu bạn là doanh nghiệp thuộc danh mục phải kiểm kê khí nhà kính hoặc đang tìm cách thích nghi với hệ thống ETS, đừng chờ đến khi bị động.
👉 Liên hệ ngay để được tư vấn chi tiết về chiến lược xây dựng lộ trình phát thải, cách chuẩn bị hồ sơ, quản lý dữ liệu và định hướng tiếp cận thị trường carbon trong nước cũng như quốc tế.
Hành động từ hôm nay là cách duy nhất để không bị tụt lại phía sau.
